Vị trí và tên gọi
Chùa Dâu tọa lạc ở phía nam đô thành Luy Lâu, nay thuộc làng Khương Tự, xã Thanh Khương, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, cách Hà Nội khoảng 30-40km.
Chùa Dâu còn có các tên gọi khác là: Cổ Châu Tự, Thiên Đình Tự, Thiên Ứng Tự, Chùa Pháp Ân, Diên Ứng tự, Pháp Vân tự, Thiền Đình tự.
Lịch sử hình thành
Thời kỳ khởi thủy
Chùa Dâu ra đời vào khoảng thế kỷ II, muộn nhất là vào thế kỷ III, tức khoảng năm 187 đến 226. Đây là khoảng thời gian Sĩ Nhiếp (nhà Hán) cai trị ở nước ta.
Theo một số nguồn sử liệu, chùa được khởi công xây dựng năm 187 và hoàn thành năm 226, là trung tâm Phật giáo đầu tiên của người Việt. Nhiều học giả cho rằng ban đầu chùa Dâu do Sĩ Nhiếp xây dựng.
Vai trò lịch sử
Từ thế kỷ I, Chùa Dâu đã trở thành trung tâm Phật giáo đầu tiên của dân tộc, là ngôi chùa cổ kính nhất Việt Nam. Đây là ngôi chùa Phật giáo cổ nhất Việt Nam, là nơi giao lưu của hai luồng văn hóa Phật giáo, một từ Ấn Độ sang, một từ phương Bắc xuống.
Các giai đoạn trùng tu
Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, dưới triều vua Trần Anh Tông năm 1313, chùa Dâu được Lưỡng quốc trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi tu bổ thành chùa 100 gian, tháp 9 tầng (nay chỉ còn 3 tầng dưới), cầu 9 nhịp và được tu sửa nhiều lần sau đó.
Chùa Dâu được cho là xây dựng lại vào năm 1313 dưới thời vua Trần Anh Tông và tiếp tục được trùng tu nhiều lần về sau. Kiến trúc chùa ngày nay là bản tu sửa của thời Hậu Lê (thế kỷ XVII-XVIII).
Ý nghĩa tôn giáo và văn hóa
Trung tâm Phật giáo cổ
Chùa Dâu là trung tâm Phật giáo nên được nhiều nhà tu hành nổi tiếng trên thế giới: Ta Na Da Chi Lưu, Khâu Đà La, Chi Lương Cương, Pháp Hiền… đến tu hành và truyền đạo.
Sách “Thiền Uyển Tập Anh” ghi: Ở Luy Lâu có 20 Bảo Soái độ được hơn 500 vị sư tăng, dịch được 50 bộ kinh phật. Luy Lâu trở thành đất Phật sớm nhất ở nước ta.
Thiền phái đầu tiên
Vào cuối thế kỷ 6, nhà sư Tì-ni-đa-lưu-chi từ Trung Quốc đến chùa và lập nên một phái Thiền mới. Chùa Dâu trở thành trung tâm của Thiền phái Tì ni đa lưu chi – Thiền phái đầu tiên của Phật giáo Việt Nam.
Truyền thuyết Man Nương
Chùa Dâu ra đời cùng với truyền thuyết Man Nương. Vào đầu công nguyên, các tăng sĩ Ấn Độ, tiêu biểu là Khâu Đà La, đã tới Dâu – tức Luy Lâu tiến hành truyền bá đạo Phật, lập nên trung tâm Phật giáo Luy Lâu – Trung tâm Phật giáo lớn nhất và cổ xưa nhất của Việt Nam.
Kiến trúc độc đáo
Bố cục tổng thể
Chùa Dâu mang kiểu kiến trúc đặc trưng của các ngôi chùa cổ miền Bắc: “Nội công ngoại quốc”. Chùa có bốn dãy nhà liên thông hình chữ nhật bao quanh ba ngôi nhà chính, gồm tiền điện, thiêu hương và thượng điện.
Tháp Hòa Phong – Kiệt tác kiến trúc
Nét kiến trúc đặc sắc nhất của chùa Dâu là tòa tháp Hòa Phong nằm ở khoảng sân chùa sau tiền điện. Tháp xây bằng gạch nung già, vốn có 9 tầng nhưng nay chỉ còn ba tầng dưới.
Tháp Hòa Phong cao khoảng 15-17m nằm giữa sân là điểm nhấn kiến trúc của chùa Dâu. Mặt trước tầng hai có gắn bảng đá khắc chữ “Hòa Phong tháp”.
Tháp xây theo bình đồ vuông, mỗi cạnh tầng một rộng gần 7m. Mỗi tầng có bốn cửa vòm ở bốn mặt. Trong tháp có 4 tượng Thiên Vương cao 1,6m ở bốn góc, phía trên treo một quả chuông đồng đúc năm 1793 và một chiếc khánh đúc năm 1817.
Di tích khảo cổ
Trước tháp, bên phải có tấm bia vuông dựng năm 1738, bên trái có tượng một con cừu đá là dấu vết duy nhất còn sót lại từ thời nhà Hán.
Hệ thống thờ tự độc đáo
Tứ Pháp – Nét văn hóa đặc sắc
Về tín ngưỡng, nét đặc biệt của chùa Dâu là ngôi chùa này thờ Tứ pháp, gồm Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện. Đây là một hệ thống thờ tự độc đáo mang đặc trưng của dòng thiền xứ Kinh Bắc cổ xưa.
Chùa Dâu là một trong bốn ngôi chùa thuộc hệ thống Phật Tứ Pháp ở Bắc Ninh, bao gồm: Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện.
Phân bố các vị thần
Theo quan niệm của nhân dân vùng Dâu, Phật Tứ Pháp là bốn chị em, vốn được tạo ra từ gốc của một cây dung thụ (cây dâu):
- Bà Dâu (Pháp Vân) được coi là chị cả, thờ tại chùa Dâu
- Bà Đậu (Pháp Vũ) được thờ ở chùa Đậu (Thành Đạo tự). Trong kháng chiến chống Pháp, ngôi chùa này bị phá hủy nên tượng bà Đậu được chuyển về chùa Dâu thờ phụng cho đến nay
- Bà Tướng (Pháp Lôi) được thờ ở chùa Tướng (Phi Tướng tự) thuộc xã Thanh Khương
- Bà Dàn (Pháp Điện) được thờ ở chùa Dàn (Trí Quả tự) thuộc xã Trí Quả
Kho tàng nghệ thuật
Tượng thờ và điêu khắc
Ngày nay, chùa còn lưu giữ khoảng 100 tượng thờ các loại, trong đó có nhiều tác phẩm mẫu mực của nền điêu khắc cổ Việt Nam.
Chùa Dâu còn nổi tiếng về điêu khắc với những mảng chạm: Tòa sen, các hình rồng, 101 pho tượng và những di vật trong tháp hoà phong: chuông đồng đúc năm 1793, khánh đồng đúc năm 1817…
Giếng thiêng và truyền thuyết
Trong khu vực chùa Dâu còn có một cái giếng to tròn: Tương truyền là dấu tích chiếc gậy của Khâu Đà La tặng Man Nương. Man Nương đã chọc gậy xuống đất tạo thành giếng làm cho nước phun ra, lấy nước chống hạn cho dân.
Vị trí trong lòng dân
Câu thơ dân gian
Có câu thơ lưu truyền dân gian thể hiện tình cảm sâu sắc của người dân với chùa Dâu:
“Dù ai đi đâu về đâu
Hễ trông thấy tháp chùa Dâu thì về,
Dù ai buôn bán trăm nghề
Nhớ ngày mồng tám thì về hội Dâu”
Biểu tượng lịch sử
Chùa Dâu cùng với các chùa: Thành Đạo, Phi Tướng, Phương quan thờ tứ pháp: Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện, cùng chùa tổ Nghiêm Phúc Tự (chùa tổ Man Nương) hợp thành một hệ thống nhất. Chùa Dâu đã trở thành biểu tượng lịch sử của người dân Kinh Bắc.
Giá trị di sản
Đặc biệt hơn, chùa Dâu đã được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt của Việt Nam vào năm 2013. Chùa Dâu được coi là trung tâm Phật giáo đầu tiên, là dấu tích quan trọng gắn với quá trình hình thành và phát triển Phật giáo Việt Nam.
Kết luận
Với 2000 năm trường tồn cùng với những thăng trầm thời gian, chùa Dâu được mệnh danh là ngôi chùa cổ nhất Việt Nam và khoác lên mình những nét kiến trúc độc đáo. Ngôi chùa này là sự dung hòa giữa Phật giáo Ấn độ và tín ngưỡng dân gian, được xây dựng vào khoảng thế kỷ thứ II hoặc III.
Chùa Dâu không chỉ là một điểm du lịch tâm linh, mà còn là biểu tượng của lịch sử và văn hóa Việt Nam. Đây là nơi khởi nguồn của Phật giáo Việt Nam, nơi giao thoa văn hóa Đông Tây, và là minh chứng sống động cho sự phát triển lâu dài của đạo Phật trên đất nước ta.
