Tu các pháp môn của Phật giống như người leo núi. Một ngọn núi cao, người ở hướng Tây có lối lên của hướng Tây, người ở hướng Đông có lối lên của hướng Đông, hướng Nam, hướng Bắc cũng vậy. Trong bốn lối đó chúng ta thích lối nào thì đi lối đó.
Bối cảnh Phật giáo Việt Nam
Phật giáo Việt Nam chúng ta có chia ra nhiều tông phái, nhưng xét kỹ thì có ba tông: Thiền tông, Tịnh Độ tông và Mật tông. Song gần một trăm năm nay Thiền tông dường như ít ai biết đến mà chỉ biết Tịnh Độ thôi. Chúng tôi thấy sự kiện giữa Thiền và Tịnh rất quan trọng nên muốn giải thích cho quý Phật tử biết rõ điểm nào Thiền tông hòa hợp được với Tịnh Độ, điểm nào Thiền tông cách biệt với Tịnh Độ.
Những điểm không gặp gỡ giữa Thiền và Tịnh Độ
1. Khởi điểm tu tập khác nhau
Tịnh Độ tông luôn luôn lấy niềm tin làm trên, nên người tu Tịnh Độ phải có đủ Tín-Hạnh-Nguyện:
- Tín: Lòng tin chắc có cõi Cực Lạc, tin chắc mình niệm Phật sẽ được Phật rước về Cực Lạc
- Hạnh: Từ tin chắc, mới khởi hành, tức cố gắng niệm Phật
- Nguyện: Niệm Phật rồi phải phát nguyện sanh về cõi Cực Lạc
Thiền tông ngược lại, không lấy lòng tin mà lấy trí tuệ làm bước đầu. Trí tuệ thì giản trạch, phân biệt; còn lòng tin thì khẳng định như vậy, cứ tin rồi làm thôi. Tu theo Thiền tông, muốn bước vào cửa Thiền phải đi từ cửa Không. Cửa Không chính là trí tuệ Bát Nhã.
2. Hướng tu tập khác biệt
Tịnh Độ tông tu nguyện sanh về cõi Cực lạc. Người tu Tịnh Độ niệm Phật để khi lâm chung được Phật đón về Cực Lạc. Trong kinh nói Cực Lạc ở phương Tây, cách cõi Ta Bà năm mười muôn ức thế giới. Như vậy, tu Tịnh Độ tức là chúng ta phóng ra ngoài, nhắm hướng Tây phương, nhắm cõi Cực Lạc để được sanh qua đó.
Thiền tông dạy chúng ta tu quán sát lại nội tâm của chính mình. Người tu Thiền biết rõ tâm suy nghĩ tính toán đó không phải thật mình nên để nó lặng xuống, tìm cho ra cái mình chân thật. Để nó yên lặng tức là dùng phương pháp định.
3. Quan điểm về nghiệp chướng
Một bên (Thiền tông) dạy muốn nhập chỗ thanh tịnh thì phải hết nghiệp chướng, còn một bên (Tịnh Độ tông) nói mang nghiệp chướng đến cõi thanh tịnh rồi sẽ sạch sau. Như vậy, hai chủ trương không giống nhau.
Những điểm gặp gỡ giữa Thiền và Tịnh Độ
1. Cùng một mục đích cuối cùng
Dù cho tông này hay phái kia khác biệt nhưng rốt lại đều cùng một mục đích là dừng ý niệm lăng xăng, để cái chân thật được hiện bày. Đó là chỗ gặp nhau.
2. Đều hướng đến nhất tâm bất loạn
Người tu Tịnh Độ hay nói “Tam nghiệp hằng thanh tịnh, đồng Phật vãng Tây phương” nghĩa là ba nghiệp hằng trong sạch thì đồng với Phật đi về cõi Phật không nghi ngờ. Người tu theo pháp môn Tịnh độ niệm Phật được nhất tâm tức là định, người tu Thiền thực hành đến chỗ không còn tạp niệm, tâm chuyên nhất đó cũng là định.
3. Cùng trạng thái tâm thanh tịnh
Chỗ nhất tâm của người tu niệm Phật gọi là niệm Phật Tam muội cũng tương đồng với trạng thái tịch tĩnh của người tu Thiền. Vậy Kinh A Di Đà và Kinh Tứ niệm xứ trong A Hàm không quá khác biệt về nghĩa lý.
Sự dung hợp giữa Thiền và Tịnh Độ trong lịch sử Phật giáo Việt Nam
Nguồn gốc tư tưởng dung hợp
Tinh thần dung hợp giữa Thiền tông và Tịnh độ tông đã có từ buổi đầu lịch sử Phật giáo Việt Nam. Chư vị Tổ sư tu tập theo Thiền tông, nhưng các ngài cũng giảng dạy về pháp môn tu tập Tịnh độ.
Thời kỳ phát triển
Thời các vua nhà Trần, vua Trần Thái Tông và Tuệ Trung Thượng Sĩ là hai nhân vật có ảnh hưởng trực tiếp và là người đặt nền tảng cho sự ra đời của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử.
Trần Nhân Tông thể hiện tư tưởng Thiền tịnh qua bài Cư trần lạc đạo:
“Tịnh độ là lòng trong sạch, chớ còn ngờ hỏi đến Tây phương. Di Đà là tánh sáng soi, mựa phải nhọc tìm về Cực Lạc”
Cư trần lạc đạo nghĩa là ở đời mà vui đạo, là giác ngộ ngay giữa cuộc đời, giác ngộ không phải xa lánh cuộc đời hay quên đời.
Ý nghĩa của sự so sánh
Đối chiếu như vậy để chúng ta thấy ý nghĩa của người tu Thiền và người tu Tịnh Độ không hai, không khác. Do đó Phật tử chúng ta khi tu Phật đừng quan niệm rằng mình làm thế này, thế nọ, Phật sẽ ban ơn ban phúc. Quan niệm như thế là sai lầm. Tu để chủ động lấy mình.
Kết luận
Thiền tông và Tịnh Độ tông tuy có những điểm khác biệt về phương pháp tu tập, nhưng cả hai đều hướng đến cùng một mục tiêu là giải thoát khổ đau, đạt được giác ngộ. Sự dung hợp giữa hai pháp môn này trong lịch sử Phật giáo Việt Nam đã tạo nên một nét đặc sắc riêng, thể hiện tinh thần hòa hợp và bao dung của đạo Phật.
Con đường giải thoát của đạo Phật căn bản là ở tâm, tức là nỗ lực cá nhân. Pháp môn Tịnh độ vẫn không ngoài đường lối ấy – hòn đá lớn nhờ thuyền chở mà nổi trên nước, nhưng vận chuyển hòn đá ấy lên thuyền phải là công phu tự thân.
Việc hiểu rõ những điểm gặp gỡ và không gặp gỡ giữa Thiền tông và Tịnh Độ tông giúp người tu có cái nhìn toàn diện hơn về đạo Phật, từ đó chọn lựa pháp môn phù hợp với căn cơ và hoàn cảnh của mình để tiến bộ trên con đường giác ngộ.
