Tiểu sử và xuất thân
Thông tin cơ bản
Trần Thái Tông nguyên tên thật là Trần Cảnh, quê ở hương Tức Mặc, nay là phường Lộc Vượng, thành phố Nam Định. Ông là vị vua đầu tiên trong thời buổi khai sơn lập quốc nhà Trần.
Đức vua Trần Thái Tông (tháng 7 năm 1218 – tháng 5 năm 1277) tên là Trần Cảnh, con thứ của Trần Thừa, em của Trần Liểu. Trần Thừa là anh ruột của Trần thị Dung, Hoàng Hậu.
Lên ngôi từ nhỏ
Lên ngôi năm tám tuổi, Trần Thái Tông đã mở ra một triều đại huy hoàng trong lịch sử nước Việt.
Lúc Lý Chiêu Hoàng làm vua, Trần Cảnh mới 8 tuổi. Nhờ mưu mô của Trần Thủ Độ, Ngài được Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi vua.
Nhân cách và tâm tư phức tạp
Đánh giá của sử gia
Trần Cảnh lên ngôi vua mới có 8 tuổi nên tuy có ngôi vị vua nhưng mọi việc điều khiển đất nước từ trong ra ngoài đều ở trong tay quyết đoán độc tài của Trần Thủ Độ, vua Trần Thái Tông chỉ biết ngoan ngoản vâng lời mà thôi.
Năm 1237, Trần Thái Tông khoảng 20 tuổi, cưới vợ được 12 năm nhưng không có con, Trần Thủ Độ sợ nhà Trần không có người nối nghiệp nên bắt ép Trần Thái Tông bỏ vợ là Chiêu Thánh Hoàng Hậu, giáng xuống làm công chúa rồi lập vợ mới.
Cuộc trốn lên núi Yên Tử
Quyết định xuất gia
Vốn là con người thuần hậu, người con trai hai mươi tuổi ấy đã phản đối kịch liệt. Cuối cùng, khi không thể chịu nổi sự bất lực, đau khổ, Trần Thái Tông đã trốn lên núi Yên Tử, tìm về cửa Phật.
Chi tiết cuộc hành trình
Lúc mười giờ đêm ngày mồng ba tháng Tư năm 1236, vua Trần Thái Tông bỏ ngai vàng, trốn lên núi Yên Tử đi tu. Vua đem theo một số tùy tùng, nói đi để nghe dư luận dân gian, biết rõ sự thật cho dễ bề trị nước.
Sang sông, đoàn người đi về phía Đông. Bấy giờ, vua mới nói rõ ý định đi tu với các người tùy tùng và bảo họ trở về. Mọi người đều ngạc nhiên và khóc lóc.
Vào khoảng sáu giờ sáng hôm sau, vua đến bến đò Đại Than ở núi Phả Lại. Trời sáng, sợ người nhận ra, vua lấy vạt áo che mặt mà qua đò, rồi theo đường tắt lên núi.
Quốc sư Phù Vân đã từng dạy vua Trần Thái Tông về ‘đạo thiền’ hồi vua còn nhỏ, nên vua mới tâm sự: ‘Chỉ cầu tìm Phật, không cầu điều gì khác nữa.’
Lời khuyên của Quốc sư
Quốc sư thấy vậy mới khuyên nhà vua rằng: ‘Bệ hạ nên sớm quay loan giá về Kinh đô, không nên để họ làm hại đến núi rừng của đệ tử này’, và rằng: ‘Phàm làm đấng quân vương thì phải lấy ý muốn thiện hạ làm ý muốn của mình.’
Và rằng: ‘Trong núi vốn không có Phật, Phật ở ngay trong lòng (tâm). Lòng lắng động mà hiểu, đó chính là chân Phật’. Vua nghe lời khuyên của Quốc sư nên trở về kinh đô.
Thành tựu trong trị vì
Thời gian cầm quyền
Trong hơn ba mươi hai năm tại vị, Trần Thái Tông đã đưa Đại Việt phát triển, gây dựng nên nền tảng vững chắc toàn diện cho sự huy hoàng của Triều đại nhà Trần sau này.
Trần Thái Tông là vị vua đầu tiên của triều đại nhà Trần, trị vì từ tháng 1 năm 1226 đến tháng 3 năm 1258 (33 năm) thì thoái vị và lên làm Thái Thượng Hoàng.
Phương châm trị nước
Lấy nhân đức để trị dân, lấy hiền tài để dựng nước, lấy khoan nhượng để thu phục lòng người, lấy trí dũng để bảo vệ đất nước, Trần Thái Tông đã thật sự đem được cái tâm của một ‘ông vua thiền sư’ để lãnh đạo, xây dựng và bảo vệ đất nước.
Chiến thắng quân Nguyên Mông
Năm 1258, Thái sư Trần Thủ Độ và vua Trần Thái Tông đã đánh đuổi quân Nguyên Mông xăm lược lần thứ nhất.
Tác phẩm Phật học
Kho tàng tác phẩm
Vua Trần Thái Tông đã để lại rất nhiều tác phẩm Phật học có giá trị lớn, khoáng đạt khí chất nhà thiền, như Thiền Tông Chỉ Nam, Kim Cương Tam-muội Kinh Chú Giải, Lục Thời Sám Hối Khoa Nghi, Bình Đẳng Lễ Sám Văn, Khóa Hư Lục, Thi Thiền Tập.
Tư tưởng thiền học sâu sắc
Tâm tức Phật, không cần tu thêm nữa, niệm tức là bụi đời, không vướng mắt một điểm nào, trần và niệm vốn tịnh, nên nói là như như bất động. Đó là Phật thân, tức là thân ta vậy, không có hai tướng. Tướng và tưởng không phải hai.
Phê phán tệ nạn trong Phật giáo
Trong tác phẩm của mình, Trần Thái Tông đã nói đến tình trạng: ‘Khi tới chùa chiền, gần Phật gần Kinh, mắt không thèm ngó, phòng tăng điện Phật, gặp gỡ gái trai, cuối mắt đầu mày, ham mê sắc dục, không kiêng Hộ Pháp, chẳng sợ Long Thiên.’
Và ‘chẳng riêng người tục cả đến thầy Tăng, Kinh Luận tranh giành, cùng nhau công kích, chê các sư trưởng, nhiếc đến mẹ cha, cỏ nhẫn lụi vàng, lửa độc rực cháy, buông lời đau vật, cất tiếng hại người, không nghĩ từ bi, không theo giới luật.’
Bài thơ ngộ đạo
Còn đây là bài thơ ngộ đạo của Trần Thái Tông:
Hiện rõ bên trời dáng núi sao
Đánh giá lịch sử
Nhân cách đời đạo lưỡng toàn
Lịch sử đã qua, việc cũng đã rồi, nhưng hình ảnh về cuộc đời nhiều thăng trầm, lắm uẩn trắc, nhưng cũng vô cùng đẹp của ‘ông vua thiền sư’ Việt Nam thật đáng để dân tộc ta tự hào, một nhân cách lớn với đời đạo lưỡng toàn.
Sự đánh giá khách quan
Trong Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục, thì các nhà viết sử triều Nguyễn có sự nhìn nhận vẻ như khách quan hơn: ‘Nhưng bấy giờ, Trần Thái Tông hãy còn thơ ấu, mà Thủ Độ là người rất ngoan cố. Phàm việc gì cũng do hắn chỉ đạo.’
Kết luận
Trần Thái Tông – Trần Cảnh là một nhân vật độc đáo trong lịch sử Việt Nam, vừa là một vị vua anh minh, vừa là một thiền sư uyên thâm. Cuộc đời ông đầy những thử thách và mâu thuẫn, từ việc phải chịu áp lực từ Trần Thủ Độ đến quyết định trốn lên núi Yên Tử tìm kiếm sự giác ngộ tâm linh.
Với những tác phẩm Phật học giá trị và tư tưởng thiền học sâu sắc, Trần Thái Tông đã để lại dấu ấn quan trọng trong lịch sử Phật giáo Việt Nam. Ông thực sự xứng đáng với danh hiệu “ông vua thiền sư” – một nhân cách lớn với đời đạo lưỡng toàn, đáng để dân tộc Việt Nam tự hào.
