Toàn bộ kinh nghiệm của chúng ta về thế giới này – dù là thân hay tâm – đều nằm trong năm uẩn: sắc, thọ, tưởng, hành, thức. Chúng ta đang sống cùng với năm uẩn ấy mỗi ngày, nên vấn đề không phải là chạy trốn, mà là học cách sống chung mà không để bị “trúng đạn” – tức là không để chúng làm tổn thương tâm mình.
Tu tập không có nghĩa là tách khỏi đời sống hay chối bỏ thân – tâm, mà là để cho mọi thứ đi xuyên qua vùng nhận biết của mình mà không vướng lại. Khi bên trong ta không còn gì để bám, mọi xúc chạm từ bên ngoài sẽ không còn làm ta dao động. Giống như một mũi tên xuyên qua không khí – vì không có gì để trúng.
Trong kinh có kể, Tôn giả Moggallāna ví tâm mình như hư không: cho dù có nhuộm bằng màu vàng, xanh, trắng hay bất kỳ màu nào, không gian vẫn không bị đổi màu – vì không có gì để bám. Đó là phẩm chất của tâm an nhiên, không dính mắc, mà người hành giả cần hướng đến.
Thay vì nắm giữ mọi thứ, tự nhận “đây là ta, đây là của ta”, người tu học dần tập buông tay – không chụp lấy những gì vừa sinh khởi. Chúng ta thường nắm vì sợ rằng nếu buông ra thì sẽ ngã, giống như một đứa trẻ tập đi sợ rời tay cha mẹ. Nhưng đến một lúc, đứa trẻ đủ vững để tự bước đi. Đó chính là tiến trình huấn luyện tâm: học cách không nắm giữ để không còn chấp thủ.
Ngài Ajaan Lee từng nói: “Khi không còn nắm giữ, lòng bàn tay sẽ không còn ướt mồ hôi nữa”. Khi không còn bám víu, tâm trở nên nhẹ nhõm, không còn gì để ai có thể “bắn trúng”, không còn chỗ nào để bị tổn thương. Chính nơi ta nắm giữ, nơi đó là chỗ dễ bị trúng đạn nhất. Còn khi không nắm giữ, tâm như hư không – người ta có thể bắn một mũi tên xuyên qua không gian, nhưng không thể bắn trúng chính không gian.
Đó là phẩm chất của tâm tự do mà người tu hướng đến. Nhưng trước khi đạt được sự buông bỏ hoàn toàn ấy, ta phải biết nắm giữ một cách khéo léo – nắm lấy những điều thiện, những hành động đúng, những phẩm chất tốt lành trong tâm.
Con đường tu giống như leo một chiếc thang: muốn lên cao, phải nắm chắc bậc thấp. Tay phải nắm, tay trái buông; rồi tay trái nắm, tay phải buông – luân phiên từng bậc một cho đến khi lên tới mái nhà. Cũng vậy, ta phải nắm vững giới – định – tuệ để từng bước vượt qua vô minh, phiền não.
Khi đã đứng vững trên “mái nhà” của tuệ giác, phía trên chỉ còn bầu trời bao la. Lúc ấy, ta mới thật sự có thể buông hết, vì không còn gì cần nắm nữa – và cũng không còn chỗ nào để trúng đạn.
Bhikkhu Ṭhānissaro
