Tôi là con út, lại sinh ra muộn so với các anh chị, nên may mắn được gần gũi Ba nhiều hơn cả. Thời anh chị còn đi học, Ba thường đi công tác biền biệt, đến lượt tôi mới được ở bên Ba nhiều hơn. Nhờ vậy, hình bóng và lời dạy của Ba in sâu trong ký ức tôi.
Ba thường nói với các con: “Ba mẹ không hứa sẽ cho các con ăn ngon mặc đẹp, nhưng chắc chắn sẽ lo cho các con ăn no mặc ấm. Còn trong học tập, nếu cần bất cứ sách vở, tri thức gì, Ba mẹ sẽ đảm bảo đủ.” Với Ba, tri thức là cánh cửa mở ra tương lai. Cả đời Ba phấn đấu không ngừng để học hỏi, để làm giàu vốn sống và trí tuệ.
Mười tám tuổi, Ba rời quê hương đi theo Việt Minh, là cán bộ tiền khởi nghĩa. Vào quân đội, Ba vừa chiến đấu vừa học tập, rồi được cử đi học ở Trung Quốc và Triều Tiên. Ba từng kể, khi mới từ Triều Tiên về, trong dịp Chủ tịch Hồ Chí Minh làm việc với đoàn chuyên gia Triều Tiên, Ba được Bộ Tổng tham mưu phân công làm phiên dịch. Lần ấy, Bác Hồ hỏi đùa: “Chú sang Việt Nam lâu chưa mà nói tiếng Việt giỏi vậy?” vì Ba trắng trẻo, mập mạp, lại nói tiếng Triều Tiên quá lưu loát, khiến Bác tưởng Ba là người Triều Tiên.
Cả đời quân ngũ, Ba tham gia kháng chiến chống Pháp rồi chống Mỹ. Dù được đào tạo về phòng không – không quân, từng là Giám đốc sân bay quân sự Kép (Bắc Giang), sau về Bộ Tổng tham mưu, rồi cùng các đồng chí thành lập Viện Lịch sử Quân sự, nhưng niềm say mê lớn nhất của Ba lại là lịch sử và viết lách. Ba thường say sưa tranh luận với đồng nghiệp về chiến thuật của Lê Lợi, Quang Trung – những bậc anh hùng dân tộc. Tôi còn nhớ, Ba hay đưa cho tôi bản thảo bài viết để đọc và góp ý, dù tôi chỉ sửa được vài dấu chấm phẩy. Nhưng chính từ đó, Ba đã gieo vào tôi niềm cảm hứng tìm hiểu lịch sử.
Hồi Ba có tuổi, một lần về Việt Nam, tôi đưa Ba Mẹ đến thăm Hoàng Thành Thăng Long. Tình cờ, Giám đốc Bảo tàng Hoàng Thành khi ấy lại chính là học trò cũ của Ba. Gặp lại thầy, anh rất kính trọng, vui mừng. Trên đường về, Ba bảo: “Ba vui lắm, khi thấy các cậu ấy vẫn giữ lòng với nghề sử.” Niềm vui ấy cho thấy trọn đời Ba không chỉ làm việc vì sử, mà còn truyền lửa đam mê cho lớp thế hệ sau.
Văn chương cũng là một mạch chảy nơi Ba. Thuở nhỏ, tôi thường được Ba đọc Truyện Kiều. Mẹ kể rằng, khi lên ba, tôi đã cầm cuốn Kiều đọc vanh vách câu mở đầu “Trăm năm trong cõi người ta…” dù chưa hề biết chữ. Lên lớp 5, một lần đi tham quan Hoa Lư, tôi bâng khuâng vì cảnh đồng quê đẹp mà chẳng biết diễn tả thế nào. Ba bảo: “Vốn từ con còn ít, hãy đọc nhiều thì mới tìm được câu chữ thích hợp.” Sau này, khi tôi in tập thơ đầu tay, Ba mỉm cười nói: “Con đã thực hiện được ước mơ ngày xưa của Ba.” Về hưu, Ba còn làm Chủ tịch Câu lạc bộ Thơ của phường, gieo tình yêu chữ nghĩa cho bao người.
Trong đời sống, Ba là người nghiêm túc trong công việc, nhưng lại rất nhường nhịn. Từ sau năm 1954, gia đình chỉ có căn nhà cấp bốn nhỏ ở Hà Nội. Dù nhiều lần được phân đất, được cấp nhà theo tiêu chuẩn, Ba đều từ chối, nhường cho đồng đội. Năm 1975, sau ngày đất nước thống nhất, Ba được điều vào Sài Gòn để thành lập Phân viện Lịch sử Quân sự miền Nam. Cả gia đình có thể chuyển vào và chọn bất cứ biệt thự nào ở quận 1 mà quan chức cũ bỏ lại. Nhưng chỉ vì Mẹ ngại thay đổi, Ba liền chiều ý, chỉ vào công tác nửa năm rồi trở lại Hà Nội. Ba thường nhắc: “Các con phải biết ơn Mẹ, vì việc nuôi dạy anh chị em con phần lớn là Mẹ gánh vác, còn Ba đi biền biệt.”
Trong chuyện học hành và nghề nghiệp, Ba khuyên nhủ nhẹ nhàng mà định hướng sâu sắc. Ngày chị cả tốt nghiệp, trong lúc nghề bán hàng lương thực, bách hóa đang được chuộng, Ba nói: “Trong xã hội có hai nghề được gọi là Thầy – thầy giáo và thầy thuốc. Ba muốn các con chọn những nghề có tâm.” Thế là một chị thành cô giáo dạy Toán, một chị thành bác sĩ nhi khoa. Anh trai tôi nối nghiệp quân ngũ. Còn tôi, khi băn khoăn chọn ngành, Ba bảo: “Đất nước mình đánh giặc giỏi, nhưng nếu không biết làm kinh tế thì cũng khó phát triển.” Vậy là tôi đi theo ngành Kinh tế.
Nhớ lại, khi tôi mới sang Liên Xô học, vì phải vào học ngay cùng sinh viên Nga, không được học thêm một năm tiếng, tuần đầu tiên tôi hoang mang đến mức quẳng cặp, ngồi khóc và viết thư xin Ba Mẹ cho về nước. Ba viết lại: “Nếu con không theo được thì Ba Mẹ sẽ xin cho con về. Chị con và các bạn vượt qua được, nếu con không làm được thì Ba Mẹ cũng đành chịu.” Chỉ một câu nhẹ nhàng ấy lại đánh thức lòng tự trọng trong tôi, giúp tôi đứng dậy, vượt qua năm đầu tiên đầy khó khăn nơi xứ người.
Ba còn là một người đam mê thể thao. Bóng bàn, cầu lông, bơi lội, rồi tennis, dưỡng sinh, thái cực quyền, môn nào Ba cũng thành thạo. Những buổi sáng tuổi thơ, tôi thường được Ba cho đi bơi. Có lần tôi than mệt, không thể bơi tiếp, Ba dặn: “Bơi cũng như cuộc sống. Khi tưởng không thể tiếp tục, nếu cố thêm một chút, vượt qua được thì sau sẽ thấy nhẹ nhàng.” Sau này, tôi nghiệm ra, đó là triết lý sống Ba để lại.
Nỗi đau lớn nhất đời Ba là khi anh trai tôi mất đột ngột. Khi ấy Ba đã 85 tuổi, các chị giấu, nói anh phải vào viện điều trị. Tôi từ Hungary về, được giao nhiệm vụ báo tin. Ba lặng đi một lúc, rồi xin một điếu thuốc – thứ Ba đã bỏ từ lâu. Rít hơi đầu tiên, Ba bảo: “Trong đời Ba trải qua nhiều nỗi đau, nhưng nỗi đau này lớn quá. Nhưng cũng phải vượt qua, còn phải lo cho vợ con nó.” Tôi chỉ biết rơi nước mắt, khâm phục nghị lực của một người lính đã từng hai lần đối diện cái chết trong chiến tranh.
Ngày Ba ra đi cũng là một ngày đặc biệt. Khi Đại tướng Võ Nguyên Giáp – vị Tổng Tư lệnh của cả một thế hệ – được hạ huyệt ở Quảng Bình (13/10/2013), thì cũng chính lúc ấy, một người lính trung kiên của Bác – Ba tôi – trút hơi thở cuối cùng tại Viện 108. Người thân an ủi: “Tướng Giáp đã chọn những người lính đức độ, ưu tú để cùng đi theo.”
Lại một mùa Vu Lan, tôi viết những dòng ký ức này, như thắp nén hương lòng hướng về Ba – người Cha kính yêu. Ba không chỉ là người lính kiên trung, là nhà nghiên cứu lịch sử tận tụy, là người chồng và người cha mẫu mực, mà còn là tấm gương sáng để con cháu soi chung. Trong sâu thẳm, tôi tin rằng Ba vẫn dõi theo, mỉm cười hiền hậu, tiếp thêm sức mạnh cho con cháu trên bước đường đời.
Phật tử – Tiến sĩ Phan Bích Thiện
